Παραφράζοντας κατά πολύ τον διάσημο στίχο του Ελύτη, «Αν θες να κατανοήσεις την Ελλάδα των τελευταίων 200 χρόνων, θα χρειαστείς μονάχα το δίδυμο Μαυροκορδάτου – Κωλέττη, μία βαθιά τοπικιστική διάθεση που συχνά οδηγεί σε εμφύλιο και ένα Ναβαρίνο (όχι το Costa).». Η χρήση του ρήματος «κατανοώ» δεν είναι τυχαία. Και τούτο διότι, κατά την γνώμη μου, αν χρειαστείς να την «αποσυνθέσεις» και συνακόλουθα να την «ξαναφτιάξεις», κατά το αυθεντικό γράμμα στον στίχο του Ελύτη, θα χρειαστείς πολλά περισσότερα.
Ο Μαυροκορδάτος ήταν ο «σπουδαγμένος στην Εσπερίαν (Δύση)» Έλληνας Μακιαβέλι, γόνος οικογένειας επιφανών Φαναριωτών, μέλος της μειοψηφίας που προσπάθησε να εισάγει φιλελεύθερα στοιχεία σε μία επανάσταση που, ελλείψει όπλων, σε κάποιες περιπτώσεις ξεκίνησε με σούβλες. Ήταν ο άνθρωπος που προσπάθησε να πουλήσει «το brand» της Επανάστασης στη Ευρώπη, κατανοώντας βαθύτατα τους διπλωματικούς συσχετισμούς της τελευταίας, ωστόσο οι συμπατριώτες του δεν λησμόνησαν ποτέ πως διαπραγματευόταν με τους Βρετανούς μία αυτόνομη εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όχι μία ανεξάρτητη Ελλάδα.
Εξάλλου, ο Κωλέττης ήταν ο κουτοπόνηρος εκφραστής του ελεύθερου πνεύματος των Κλεφτών και των Αρματολών, εμπνευστής και θιασώτης της διαβόητης «Μεγάλης Ιδέας», ένας λαϊκιστής με μεγάλη επιρροή. Όλα τα μεταγενέστερα δίδυμα πολιτικών στην Ελλάδα, ως και αυτό των Τσίπρα / Μητσοτάκη, μπορούν να εξηγηθούν επί τη βάσει αυτού των Μαυροκορδάτου / Κωλέττη.
Ο Βοναπάρτης έγραφε πως οι επαναστάσεις είναι φλύαρες. Το αυτό ισχύει και για την ελληνική. Το εξαιρετικό πλάνο και η οργάνωση των Φιλικών, τα οράματα του Ρήγα και οι απόψεις των αδερφών Υψηλάντη λίγα μπορούσαν να πουν σε σκληροτράχηλους Πελοποννήσιους, που θεωρούσαν ότι αν οι Τούρκοι βρίσκονται στη Ναύπακτο δεν χρειαζόταν να ασχοληθούν μαζί τους έως ότου περάσουν απέναντι στη περιοχή που έλεγχαν. Επίσης, δεν έλεγαν πολλά σε Υδραίους που αντιμετώπιζαν τους λοιπούς Έλληνες ως «φτωχούς συγγενείς», σε αδούλωτους Μανιάτες και άλλα τοπικά κέντρα εξουσίας. Το αποτέλεσμα; Ένας σκασμός από δάνεια, ασυνεννοησία σε τακτικό επίπεδο και ένας φυλακισμένος Κολοκοτρώνης την ώρα που ο Ιμπραήμ ρήμαζε την Πελοπόννησο.
Τέλος, το Ναβαρίνο. Το 1827 η Επανάσταση είχε πάρει μία πολύ δυσμενή για τους Έλληνες τροπή. Ωστόσο, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, μάλλον από μία συγκυρία ατυχών στιγμών, Βρετανοί, Γάλλοι και Ρώσοι αντάλλαξαν κανονιοβολισμούς με τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο στο Ναβαρίνο, κοντά στην Πύλο. Για την ακρίβεια, καταβύθισαν τον στόλο του Σουλτάνου. Το γεγονός αυτό δρομολόγησε την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ήταν ένα pattern που θα επαναλαμβανόταν πολλές φορές μέσα στα επόμενα 200 χρόνια. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, βλέποντας εαυτούς ως κηδεμόνες της Χώρας και εγγυητές της ανεξαρτησίας της, είτε κατόπιν πρόσκλησης, είτε αυτεπαγγέλτως θα καθόριζαν την μοίρα της (μερικές φορές, βέβαια, με επωφελή για την Ελλάδα αποτελέσματα).
Μην με παρεξηγείστε. Η ελληνική επανάσταση ήταν γεμάτη από ηρωικές στιγμές, από το Διάκο και το Μεσολόγγι, ως τη θυσία πολλών ρομαντικών Ευρωπαίων φιλελλήνων που έβλεπαν τον υπόδουλο Έλληνα ως συνεχιστή του Σωκράτη. Τα ανωτέρω όμως 3 στοιχεία είναι που σημάδεψαν, κατά την γνώμη μου, την πορεία της Χώρας τα επόμενα 200 χρόνια.
Η σημερινή ημέρα, του σωτήριου covidοέτους 2021, ενέχει έναν διττό συμβολισμό. Αφενός, όπως κάθε χρόνο, προσπαθούμε να διατηρήσουμε άσβεστη μία φλόγα κοινής ιστορικής μνήμης, «τη φλόγα του 21 (sic)» (δεν το καταφέρνουμε και πολύ καλά βέβαια). Αφετέρου, γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την επανάσταση μίας χούφτας προ-προ-προ παππούδων μας, «ραγιάδων» (αγαπημένη λέξη πολιτικών στα χρόνια των μνημονίων) και τα 191 χρόνια από τότε που οι «ραγιάδες» με την συνδρομή / κηδεμονία των προ-προ-προ παππούδων του Καρόλου, της Καμήλας και της Παρλί απέκτησαν ένα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος (δυνάμει του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1830).
Η Ελλάδα του 1830 ήταν μία χώρα μικρή, ρημαγμένη και έψαχνε τον βηματισμό της σε μία Ευρώπη που δεν μπορούσε ακόμα να απωλέσει τις διδαχές του Μέτερνιχ. Το απίστευτο είναι πως 200 χρόνια μετά, η Χώρα ψάχνει ακόμα τον βηματισμό της στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, έχοντας ως γείτονα μία χώρα που φιλοδοξεί να αναστήσει τον «Μεγάλο Ασθενή» της Γηραιάς Ηπείρου. Κατά συνέπεια, πιστεύω πως πρέπει να προσεγγίσουμε τη σημερινή επέτειο μόνο κατά το ήμισυ με μία διάθεση αναπόλησης και εθνικής υπερηφάνειας για την στρατιωτική ιδιοφυία του Κολοκοτρώνη στα Δερβενάκια και τις πολύ ευρηματικές, ομολογουμένως, βωμολοχίες του Καραϊσκάκη. Το άλλο λοιπόν μάτι μας πρέπει να είναι στραμμένο στο μέλλον, στην πορεία της χώρας τα επόμενα 100 χρόνια, στον εορτασμό του «Ελλάδα 2121», όταν ο γράφων και η γενιά του θα έχουν γίνει «στάχτη και σκιές» (κατά την διατύπωση του Oliver Reed στο Gladiator), πλην όμως έχουμε ένα στοίχημα να κερδίσουμε για την επόμενη γενιά.
Άραγε ποιο είναι αυτό το στοίχημα; Για εμένα, η απάντηση είναι απλή και θα δοθεί μετά παραπομπής στην πρώτη παράγραφο αυτού του άρθρου, ήτοι η αποβολή από το εθνικό μας DNA των Μαυροκορδάτων και των Κωλέττηδων (αρκετά ιδεαλιστικό), ο μετριασμός της λογικής «να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα» (απύθμενα ιδεαλιστικό) και τα λιγότερα Ναβαρίνα (λιγότερο ιδεαλιστικό). Με όλες τις παθογένειες της, η Ελλάδα των τελευταίων 200 χρόνων παρουσίασε αξιοζήλευτες για ένα θαλασόδαρτο βαλκανικό αγκωνάρι αναλαμπές μεγαλουργίας.
Ανάμεσα σε κουτοπόνηρους Κωλέττηδες και ραδιούργους Μαυροκορδάτους, βρέθηκε ένας Καποδίστριας, απέναντι σε έναν Δηλιγιάννη στάθηκε ένας αρκετά παρεξηγημένος, θεωρώ, Τρικούπης, έναντι της οπισθοδρομικής λογικής της «Παλαιάς Ελλάδας» όρθωσε το ανάστημα του ένας κρητικός ονόματι Ελευθέριος Βενιζέλος, μία χώρα που έφτασε στο χείλος του γκρεμού το 1922 κατόρθωσε σε λιγότερο από 20 χρόνια να αντιτάξει σθεναρή άμυνα στην Πίνδο. Η εξιστόρηση είναι ενδεικτική και ασφαλώς δεν παραβλέπει τις αρκετές μελανές σελίδες της πορείας του ελληνικού έθνους τα τελευταία 200 χρόνια (αρκεί να ψάξει κάποιος τις σφαγές αμάχων που έλαβαν χώρα με την παράδοση της Τριπολιτσάς το 1821, χωρίς να ξεχνάμε αυτές της Χίου του 1822 – ναι, ξέρω, η ιστορία είναι μονίμως μπερδεμένη).
Για το υπόλοιπο 2021 δεν χρειάζονται φιέστες και debates για το αν ο Καποδίστριας ήταν δικτάτορας. Ας αναζητήσουμε την αλήθεια των lessons learned της ελληνικής επανάστασης μακριά από επιδερμικές αναλύσεις σχολικών εορτών του 1980 και papers που βλέπουν ταξική συνείδηση στον επαναστατημένο Ρουμελιώτη του 1821, ας δούμε από μία σκοπιά απολογισμού την πορεία της Χώρας τα τελευταία 200 χρόνια και ας συζητήσουμε για το πώς θέλουμε την Ελλάδα των επόμενων 100 χρόνων.
Το 1921, στα 100 χρόνια από την επανάσταση, η Ελλάδα πάλευε στη Μικρά Ασία, όπου ο χρόνος είχε ήδη αρχίσει να μετρά εις βάρος της. Το 2021 παλεύουμε με την Covid-19, τις αλλαγές που επέφερε στις ζωές μας και μία υπαρκτή οικονομική κρίση. Το 2121;